Hazırda ən qədim samovar 3700 illik tarixlə Azərbaycana məxsusdur - Zaur Əliyev
Arxeologiya elmi çox maraqlı bir sahədir. Arxeoloqlar əsrlərdir qədim sivilizasiyaların bizə miras qoyduğu əşyaları axtarmaqla məşğuldular. Tapanda da onları kataloq formasında dərc edirlər.
Daha çox diqqət Misirə yönəlib və burda tapılan qədim əşyalardan biri də çay dəmləmək üçün samovardır. Samovar bizim dildə "özüqaynadan" adlanır. Lakin termin kimi dilimizdə daha çox istifadə məhz samovar sözüdür. Rus mənbələri məişətdə işlətdiymiz bu metal qabın ana vətəninin Rusiya olduğunu iddia edirlər. Doğrudur "samovar" sözü də rus sözüdür. Amma araşdırmalar rusların bu mətbəx əşyasını türklərdən mənimsədiklərini göstərir. Çünki İpək Yolu üzərində olan Azərbaycan səyyahların gəldiyi ölkələrdən biri idi və böyük ehtimalla burdan onun sirri aparılıb.
Təxminən 2 min il yaşı olan samovar ən qədim əşya kimi Misirin ayağına yazılırdı. Lakin Şəkidə arxeoloji qazıntılar aparılıb dünya elmini şok edəcək tapıntı əldə ediləndən sonra bütün diqqət Azərbaycana yönəldi. Hazırda ən qədim samovar 3700 illik tarixlə Azərbaycana məxsusdur.
1989-cu ildə Azərbaycanın Şəki rayonunun Daşüz kəndində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı bir neçə ibtidai gil samovar aşkar edilmişdir ki, onlardan ən qədiminin ən azı 3700 yaşı var.
Bu tapıntının əhəmiyyətini bu günə qədər gəlib çatmış və su qaynatmaq və çay hazırlamaq üçün istifadə edilən samovarın davamlılığı sübut edir.
Şəki samovarı dərinliyi 2 metr, eni 3 metr, uzunluğu 5 metr olan qədim kurqanda aşkar edilib. Kurqanda iki nəfərin qalıqları, ev heyvanlarının qalıqları və biri samovar kimi təsnif edilən 34 yumru qab var idi. O, digər qazanlardan onunla fərqlənirdi ki, ortasında hisə verilmiş tütək var idi. Boru silindrik idi və bacaya bənzəyirdi. Qazanın çölü tüstü ilə örtülmüşdü.
Samovarın ayaqları yox idi. Ehtimal ki, daşların üzərinə maye olan bir qab qoyulmuş, onun mərkəzində odun və ya kömür qoyulmuşdur.
Bu samovarda ən vacib şey onun içindəki mayenin yalnız aşağıdan yuxarıya deyil, həm də boru boyunca yan tərəfdən qızdırılmasıdır. Bu vəziyyətdə qızdırılan suyun qalınlığında müxtəlif axınların qarışığı meydana gəlir. İstilik axınlarının əsas hissəsi borunun səthindən yuxarıya doğru qalxır, bitişik təbəqələri sıxışdırır və soyuq su gəminin divarları boyunca səthdən enir. Su sanki dairəvi hərəkət edir. Su və istilik paylanmasının belə mürəkkəb hərəkəti "samovar effekti" adlanan effekti - müasir elektrik samovarlarında olmayan spesifik dad yaradır.
Bu qurğular müasir samovarlara az bənzəyir, lakin onların içərisində his ilə örtülmüş mərkəzi boru var ki, bu da belə cihazlardakı suyun içəridən qızdırıldığını göstərir və buna görə də bu cihazları samovarların əcdadları hesab etmək olar.
Ona görə də dünya alimləri yeni tapıntı aşkar edənə qədər dünyanın ən qədim çay mədəniyyətinin, ən qədim çay dəmləmə aləti Samovarın bizim xalqa məxsus olduğunu əminliklə demək olar.
Zaur Əliyev, dosent
