Afrikada “Fransız qışı” davam edir
Fransa uzun illər istismar etdiyi və sonradan əlaqələri davam etdirdiyi Mali, Niger və Burkina Fasodan sonra Çadın hərbi əməkdaşlığına son qoyması ilə bölgədəki müttəfiqlərini bir-bir itirir.
Afrikada Fransaya qarşı əsən külək xüsusilə Parisin hərbi əməkdaşlığına ciddi zərbə vurur. Çad və Seneqaldan gələn xəbərlər Fransa üçün “Afrika qışı”nın davam edəcəyindən xəbər verir.
Mali, Niger və Burina Fasodan sonra bu yaxınlarda Çad Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən verilən açıqlamada "Çad Respublikası Hökuməti Fransa Respublikası ilə imzalanan və 5 sentyabr 2019 il tarixdə dəyişdirilmiş müdafiə sənayesi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı gücləndirməyi hədəfləyən müqaviləni ləğv etmək qərarı barədə milli və beynəlxalq ictimaiyyəti məlumatlandırır" ifadəsi işlədilib.
Çad Fransa ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlıq müqaviləsini ləğv etdikdən dərhal sonra Seneqal prezidenti Bassirou Diomaye Fayenin ölkəsindəki daimi fransız bazasını bağlamaq istəyi Fransanın keçmiş müstəmləkələrinə təsirinin getdikcə zəiflədiyini bir daha ortaya qoyub.
Hazırda Fransanın Afrikada Cibuti, Çad, Qabon, Fil Dişi Sahili və Seneqalda daimi hərbi bazaları var.
Fransanın ən mühüm bazası sayılan Cibutidə 1500, Çadda 1000, Fil Dişi Sahilində 600, Qabon və Seneqalda 350 fransız əsgəri xidmət edir.
Rəsmi olaraq açıqlanmasa da, Fransa prezidenti Emmanuel Makronun Afrika üzrə xüsusi nümayəndəsi Jan-Mari Bokelin hazırladığı və Makrona təqdim etdiyi hesabatda bu bazalardakı əsgərlərin sayının azaldılması ilə bağlı tövsiyənin yer aldığı bildirilir.
Məlumata görə, Çaddakı əsgərlərin sayı 300-ə, Qabon, Fil Dişi Sahili və Seneqalda isə 100-ə endirilə bilər.
Hesabatda 1977-ci ildə qurulan Cibutidəki Encemine hərbi bazası ilə bağlı qoşunların azaldılması ilə bağlı hər hansı tövsiyə yer almayıb.
"Fransız qışı"
2020-ci ildə Malidə Assimi Qoitanın başçılıq etdiyi hərbi çevrilişdən sonra Fransanın 2013-cü ildən bu yana ölkədə həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar müzakirə mövzusu olub.
2022-ci ilin fevralında Mali təxminən 5 min fransız əsgərinin xidmət etdiyi Barkhane əməliyyatı elementlərinin öz ərazisindən dərhal çıxmasını tələb edib və 2022-ci ilin mayında Fransa ilə müdafiə əməkdaşlığını dayandırıb.
Fransa da Malidəki Qao hərbi bazasını bağlamalı olub.
2022-ci ilin sentyabrında Burkina Fasoda hakimiyyəti ələ keçirən İbrahim Traorenin rəhbərlik etdiyi hərbi administrasiya Fransa ilə hərbi əməkdaşlıq müqaviləsini ləğv edib və 2023-cü ilin yanvarında Fransanın Vaqaduqu Lük Hallade səfirini deportasiya edib.
Fevral ayında Saber əməliyyatı çərçivəsində yerləşdirilmiş 400 fransız əsgəri Burkina Fasonun tələbi ilə ölkəni tərk edib.
Mali və Burkina Fasonu tərk etməli olan, lakin Sahel bölgəsini tərk etmək istəməyən Fransa əsgərlərini Nigerə köçürsə də, Niameydəki çevriliş səbəbiylə bu plan dəyişikliyi uzunmüddətli olmayıb.
2023-cü ilin iyulunda Fransa ilə sıx əlaqələr quran o vaxtkı Nigeriya prezidenti Məhəmməd Bazumun devrilməsi ilə Fransa Saheldəki yaxın müttəfiqi Nigerdən geri çəkilmək məcburiyyətində qalıb.
Hərbi administrasiya çevrilişdən çox keçmədən 2023-cü ilin avqustunda Fransa ilə hərbi əməkdaşlığı dayandırıb və Niamey səfiri Sylvain Itte-ni “persona non qrata” elan edib.
Səfir İtte təxminən bir aya yaxın ölkəni tərk etməmək üçün müqavimət göstərsə də, 2023-cü ilin dekabrında Fransa Niamey səfirliyini bağlayıb və təxminən 10 il ərzində bölgədə yerləşən 1500 əsgərin hamısını geri çəkib.
Mali, Burkina Faso və Niger Fransa ilə müdafiə sahəsində əməkdaşlıq müqavilələrini ləğv etdikdən sonra Moskva administrasiyası ilə yaxınlaşmağa başlayıb.
Fransız əsgərlərinin bu 3 ölkədən çıxarılmasından sonra Mali, Burkina Faso və Nigerdə Vaqner muzdlularının meydanda olduğu məlumdur.
Rusiya bu ölkələrə tez-tez hərbi texnika göndərsə də, diplomatik əlaqəni də nəzərdən qaçırmır.
Nəhayət, Rusiya Baş nazirinin müavini Aleksandr Novak Sahel Dövlətləri Alyansı (AES) ölkələri Mali, Niger və Burkina Fasoya səfər edib.
Rusiya prezidenti Vladimir Putin də keçən həftə Seneqal prezidenti Faye ilə telefonla danışıb.
Bildirilib ki, ilk dəfə keçirilən görüşdə enerji, müdafiə və kənd təsərrüfatı sahələrində əməkdaşlıq imkanları müzakirə olunub.
Qaranlıq keçmiş: Kolonial Fransa
15-ci əsrdə intibah dövründən başlayan Avropa şüurunun müstəmləkəçilik fəaliyyətinin yaranmasında danılmaz təsiri olmuşdur. Belə ki, sonrakı əsrdə coğrafi kəşflərin başlaması və sənaye inqilabı müstəmləkəçilik fəaliyyətinin yaranmasına səbəb oldu.
Fransanın müstəmləkə torpaqları axtarışını iki əsas hissədə qiymətləndirmək olar. XVI əsrdən başlayaraq Şimali Amerika, Antil adaları, Şərqi Hindistanın bir hissəsi və Afrikanın bir hissəsi Fransanın təsir dairəsinə keçdi.
1830-cu ildən başlayaraq 19-cu əsr Fransa üçün qüdrətli imperiya arzusunun gerçəkləşdiyi mühüm dövr idi. Bu əsrdə Fransa Hind-Çin (Laos, Kamboca, Vyetnam), Yeni Kaledoniya, Fransız Polineziyası kimi yeni müstəmləkələr əldə edərək Osmanlı İmperatorluğunun zəifliyindən istifadə edərək İngiltərə ilə birlikdə Afrikada mütləq söz sahibi oldu.
Əlcəzair (1830), Qabon (1839), Mavritaniya (1854), Seneqal (1854), Qvineya (1855), Fil Dişi Sahili (1855), Konqo (1859), Mali (1883), Madaqaskar (1896), Benin (1899) , Burkina Faso (1896), Toqo (1884-Almaniya, 1918-Fransa), Çad (1900) və Niger (1900) kimi bir çox ölkə Fransanın nəzarətinə keçdi.
Fransa bu ölkələri ya birbaşa müstəmləkələşdirdi, ya da Tunis (1881), Mərakeş (1912), Laos (1893), Kamboca (1863), Vyetnam (1862) kimi protektorat adı altında nəzarət altına aldı.
Fransa 1524-cü ildə başladığı müstəmləkəçilik fəaliyyəti ilə Afrikanın qərbində və şimalında 20-dən çox ölkəyə hökmranlıq etdi. Afrikanın 35 faizi 300 il Fransanın nəzarətində qaldı.
Seneqal, Fil Dişi Sahili və Benin kimi ölkələr o illərdə Fransanın qul ticarəti mərkəzləri kimi istifadə edilmiş və bölgədəki bütün qaynaqlar istismar edilmişdir.
Fransanın Afrikadakı qara tarixi
Bölgədəki 5 əsrlik müstəmləkəçilik dövründə və xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra müstəqillik uğrunda mübarizə aparan ölkələrdə bu üsyanlar şiddətlə yatırıldı və 2 milyondan çox afrikalı həyatını itirdi.
İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsinə az qalmış, müstəqillik vədi ilə Fransanın tərəfində vuruşan Əlcəzairlilərin başlatdığı nümayişlərdə minlərlə əlcəzairli fransız əsgərləri tərəfindən öldürüldü. Baş verənlər "8 May 1945-ci il Setif və Quelma" qırğını kimi tarixə düşdü. Zorakılıq 1962-ci ilə, Əlcəzair müstəqillik qazanana qədər sistematik şəkildə davam etdi.
Əlcəzairin Müstəqillik Müharibəsində fransızlar ucbatından 1 milyon insan həyatını itirdi.
Fransanın Əlcəzair cəmiyyətini 1830-cu ildən mədəni soyqırımla tərk etdiyi məlumdur. Əlcəzairin yerli kimliyi ilə yanaşı 300 illik Osmanlı tarixinin də böyük ölçüdə yox olmasına səbəb olan Fransa, ölkədəki bir çox mədəniyyət və dini abidəni istədiyi kimi dəyişdirdi.
Tarixin ən böyük soyqırımında Fransanın rolu
Fransa siyasi təsirə malik olduğu ölkələrdə də böyük insan haqları pozuntularına yol verib.
Bəşər tarixinin ən böyük soyqırımlarından biri sayılan və 800 min insanın öldüyü 1994-cü il Ruanda soyqırımında Fransanın da rolu olduğu üzə çıxıb.
Ruanda soyqırımından əvvəl bölgədəki fransız əsgərlərinin aldıqları kəşfiyyat məlumatlarını dəyərləndirmədiyi və bölgəni tərk etdiyi, bəzi fransız əsgərlərinin isə qətliamları şəxsən dəstəklədiyi beynəlxalq hesabatlarda öz əksini tapıb.
Fransa ölkənin cənub-qərbində qaçqınlar üçün təhlükəsiz zona yaratmaq üçün iyunun 23-də “Firuzəyi” əməliyyatına başlayıb. Bununla belə, Ruandada soyqırımın qarşısını almaq əvəzinə, onu törədən Hutu hökumətinə silah və məlumat verən Fransaya qarşı hələ də davam edən bir çox beynəlxalq məhkəmə işi var.
Fransanın keçmiş prezidenti Fransua Mitteranın 1998-ci ildə “Le Figaro” qəzetinə verdiyi müsahibədə “Həmin ölkələrdə soyqırımın baş verməsi o qədər də böyük məsələ deyil” deməsi hələ də beynəlxalq ictimaiyyətə məlum olan faktdır.
Mənbə: TRT Haber
