Məhkəmə hakimiyyəti və Konstitusiya: Hüquqi dövlətdə ədalət prinsipləri
Giriş
Məhkəmə hakimiyyəti hüquqi dövlətin əsas sütunlarından biridir və Konstitusiya ilə tənzimlənən mühüm institutdur. Demokratik cəmiyyətlərdə məhkəmələr hüququn aliliyini təmin edərək, insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasına zəmanət verir. Bu məqalədə məhkəmə hakimiyyətinin mahiyyəti, onun Konstitusiya ilə əlaqəsi və hüquqi dövlətdə əhəmiyyəti araşdırılacaqdır.
Məhkəmə hakimiyyətinin mahiyyəti və əsas prinsipləri
Məhkəmə hakimiyyəti dövlətin üç əsas hakimiyyət qolundan biri olub,öz səlahiyyətlərinə və fəaliyyətinin hüquqi formalarına görə qanunvericilik və icra hakimiyyətlərindən ciddi şəkildə fərqlənir.Məhkəmə hakimiyyəti dövlət hakimiyyət budağı olsa da, ənənəvi olaraq siyasi hakimiyyətdən aralanır.O, dövlət siyasətini formalaşdırmır, əksinə, siyasətdən təcrid edilir.Onun əsas funksiyası ədalət mühakiməsini həyata keçirmək və hüququn aliliyini təmin etməkdir.Məhkəmə hakimiyyətinin konstitusiyada təsbit olunan əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
Məhkəmə müstəqilliyi – Hakimlər yalnız Konstitusiyaya və qanunlara tabe olurlar.
Qanunçuluq – Bu prinsip məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətində təzahür edir.Belə ki, məhkəmə hakimiyyətinin vəzifə və funksiyaları qanunvericilik aktları ilə müəyyən olunur.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin V hissəsində qeyd olunur ki, məhkəmə quruluşu və məhkəmə icraatı qaydası qanunla müəyyən olunur.
Obyektivlik – Məhkəmə prosesi obyektivlik və qərəzsizlik prinsipləri əsasında aparılmalıdır.Bu prinsip Konstitusiyanın 127-ci maddəsinin 2-ci hissəsində daha geniş şəkildə izah edilmişdir:işlərə qərəzsiz,ədalətlə, faktlara əsasən və qanuna müvafiq baxılması.
“De partizasiya” – Məhkəmə hakimiyyətini digər hakimiyyət qollarından fərqləndirən cəhətlərdən biri də,”de partizasiya” prinsipi əsasında fəaliyyət göstərməsidir. Bu prinsip məhkəmələrin müstəqilliyi və obyektivliyini təmin edir, onları hər hansı siyasi qüvvələrin təsirindən qoruyur.
Konstitusiya və məhkəmə hakimiyyətinin əlaqəsi
Konstitusiya məhkəmə hakimiyyətinin hüquqi əsaslarını müəyyən edir və onun fəaliyyət prinsiplərini tənzimləyir. Hüquqi dövlətdə Konstitusiya məhkəmələrin müstəqilliyini qoruyur, onların səlahiyyətlərini müəyyən edir və məhkəmə qərarlarının icrası üçün hüquqi zəmin yaradır.
Konstitusiyada məhkəmə hakimiyyətinə dair əsas müddəalar aşağıdakılardır:
1. Hakimiyyət bölgüsü prinsipi – Müasir demokratik dövlət hakimiyyətini səciyyələndirən əsas prinsip hakimiyyətlər bölgüsüdür.Bu prinsip öz hüquqi ifadəsini Azərbaycan Respublikası Konstitusiya 7-ci maddəsində tapır.Konstitusiyamızda bəyan edilən hakimiyyətlər bölgüsü konsepsiyasına görə məhkəmə hakimiyyəti,bir tərəfdən qanunvericilik və icra hakimiyyəti qollarından asılı olmayan, müstəqil,digər tərəfdən onlarla qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən dövlət hakimiyyəti qoludur.
2. Konstitusiya Məhkəməsi –Azərbaycan Respublikasında konstitusiya nəzarəti Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən həyata Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi müstəqil dövlət orqanıdır və təşkilati,maliyyə, habelə hər hansı başqa cəhətdən qanunvericilik,icra və digər məhkəmə hakimiyyəti orqanlarından, habelə hüquqi və fiziki şəxslərdən asılı deyildir.
3. Hakimlərin hüquqi statusu və toxunulmazlığı– Hakimlər məhkəmə hakimiyyətinin təmsilçiləri, dövlət hakimiyyətini həyata keçirən xüsusi səlahiyyətli subyektləridir.Hakimlərin hüquqi statusu konstitusiya və cari qanunvericilikdə müəyyən edilir.Hakimlərin toxunulmazlığı isə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 128-ci maddəsində özünü göstərir.
Hüquqi dövlətdə məhkəmə hakimiyyətinin rolu
Hüquqi dövlətin formalaşmasında məhkəmə hakimiyyəti mühüm rol oynayır. O, hüququn aliliyini təmin etməklə və qanunun hamı üçün bərabər tətbiqini təmin etməklə cəmiyyətdə ədaləti qoruyur. Bundan əlavə, məhkəmə hakimiyyəti:
Dövlət orqanlarının fəaliyyətini hüquqi nəzarətdə saxlayır;
İnsan hüquqlarının qorunmasını təmin edir;
Hüquqi mübahisələrin həllində obyektiv qərarlar çıxarır;
Qanunvericiliyin düzgün tətbiqini nəzarətdə saxlayır.
Nəticə
Məhkəmə hakimiyyəti hüquqi dövlətin vacib elementidir və onun müstəqilliyi hüququn aliliyinin təmin edilməsində əsas amildir. Konstitusiya məhkəmə hakimiyyətinin əsaslarını müəyyən edərək, onun səlahiyyət və funksiyalarını tənzimləyir. Hüquqi dövlətdə ədalətin və insan hüquqlarının qorunması məhz güclü və müstəqil məhkəmə hakimiyyətindən asılıdır. Bu səbəbdən məhkəmə sisteminin inkişafı və müstəqilliyinin qorunması demokratik cəmiyyətlərin əsas prioritetlərindən biri olmalıdır.
İstifadə olunan ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası.Bakı,2023.
2. Z.Əsgərov,“Konstitusiya hüququ ”,Bakı,2011.
3. Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyi Polis Akademiyası, Konstitusiya hüququ ”dərslik,Bakı,2024.
