Referendum institutunun konstitusion-hüquqi statusu
Giriş
Referendum xalqın birbaşa iradəsini ifadə etməsinə imkan verən demokratik institutlardan biridir. O, qanunların, konstitusiya dəyişikliklərinin və ya digər mühüm dövlət qərarlarının qəbulunda xalqın birbaşa iştirakını təmin edir. Müasir konstitusiya hüququnda referendum anlayışı, onun hüquqi mahiyyəti, tətbiq olunma qaydaları və məhdudiyyətləri müxtəlif ölkələrdə fərqli formalarda təzahür edir. Bu məqalədə referendum institutunun konstitusion-hüquqi statusu, onun hüquqi əsasları və demokratik təsisat kimi rolu təhlil ediləcəkdir.
1. Referendumun Hüquqi Anlayışı və Mahiyyəti
Referendum geniş mənada birbaşa demokratiyanın təzahür forması olub, müəyyən qanunvericilik aktlarının və ya digər mühüm məsələlərin qəbul edilməsi üçün xalqın iradəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə keçirilən səsvermədir. Dar mənada isə referendum dövlətin hüquqi sistemində qanunvericilik və ya konstitusiya aktlarının qəbulunda istifadə olunan prosedurdur.
Hüquqi nöqteyi-nəzərdən referendum aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
Xalqın birbaşa iştirakını təmin edir – Parlament və ya digər nümayəndə institutlardan fərqli olaraq, referendumda qərar birbaşa xalqın iradəsinə əsaslanır.
Məcburi və ya məsləhət xarakterli ola bilər – Bəzi referendumlar hüquqi cəhətdən məcburidir və nəticələri mütləq şəkildə icra edilməlidir, bəziləri isə sadəcə tövsiyə xarakteri daşıyır.
Konstitusiyaya əsaslanır – Demokratik dövlətlərdə referendum institutunun hüquqi əsası konstitusiyada təsbit olunur.
2. Referendumun Hüquqi Növləri
Referendum institutunun hüquqi təsnifatı müxtəlif kriteriyalara əsasən aparıla bilər:
1. Keçirilmə səbəbinə görə
Konstitusiya referendumu – Konstitusiyaya dəyişikliklərin və ya yeni konstitusiyanın qəbul edilməsi məqsədilə keçirilir.
Qanunvericilik referendumu – Müəyyən qanunların qəbul edilməsi və ya ləğv edilməsi üçün keçirilir.
Siyasi referendum – Dövlətin mühüm siyasi məsələləri (məsələn, müstəqillik, beynəlxalq müqavilələr və s.) ilə bağlı keçirilir.
2. Məcburiliyə görə
Məcburi referendum – Qanunvericiliyə əsasən müəyyən hallarda keçirilməsi məcburi olan referendumdur (məsələn, bəzi ölkələrdə konstitusiya dəyişiklikləri yalnız referendum vasitəsilə edilə bilər).
İxtiyari referendum – Hakimiyyət orqanlarının və ya vətəndaşların təşəbbüsü ilə keçirilə bilər.
3. Hüquqi nəticəsinə görə
Qəti referendum – Nəticələri hüquqi cəhətdən məcburidir və dövlət orqanları tərəfindən icra olunmalıdır.
Məsləhət xarakterli referendum – Dövlət hakimiyyəti orqanları üçün tövsiyə xarakteri daşıyır və hüquqi məcburiliyi yoxdur.
3. Referendumun Konstitusion-Hüquqi Statusu
Referendum institutunun konstitusion-hüquqi statusu hər bir ölkənin konstitusiyasında fərqli formada təsbit olunmuşdur. Bəzi ölkələrdə referendum mütləq konstitusiya tələbi kimi nəzərdə tutulur, digərlərində isə yalnız müəyyən hallarda tətbiq edilir.
3.1. Referendumun Konstitusiya Hüququnda Yeri
Referendum institutunun hüquqi statusunu müəyyən edən əsas faktorlar aşağıdakılardır:
Konstitusiya müddəaları – Demokratik dövlətlərdə referendumun keçirilmə qaydaları konstitusiyada müəyyən edilir. Məsələn, İsveçrənin Konstitusiyasında referendum demokratik idarəçiliyin əsas mexanizmlərindən biri kimi təsbit olunmuşdur.
Seçki qanunvericiliyi – Referendumun təşkili və keçirilməsi qaydaları seçki qanunvericiliyində əks olunmalıdır.
Məhkəmə nəzarəti – Referendumun nəticələrinin hüquqi əsaslılığının təmin edilməsi üçün məhkəmə nəzarəti vacibdir.
3.2. Referendumun Həyata Keçirilməsi və Məhdudiyyətləri
Referendum institutunun həyata keçirilməsi üçün bir sıra hüquqi tələblər mövcuddur:
Təşəbbüs hüququ – Referendum keçirilməsi üçün təşəbbüs parlament, prezident və ya müəyyən sayda vətəndaşlar tərəfindən irəli sürülə bilər.
Qanunvericiliyə uyğunluq – Referendumun nəticələri mövcud konstitusiya çərçivəsində icra edilməlidir.
İnsan hüquqlarının qorunması – Bəzi hallarda referendum mövzuları məhdudlaşdırıla bilər. Məsələn, insan hüquqları və azlıqların hüquqları ilə bağlı məsələlər referendum mövzusu olmaya bilər.
4. Referendumun Üstünlükləri və Riskləri
4.1. Üstünlüklər
Xalqın birbaşa iştirakını təmin edir – Demokratiyanın inkişafına töhfə verir.
Qanunvericiliyin legitimliyini artırır – Xalqın razılığı ilə qəbul edilən qanunlar daha legitim sayılır.
Hakimiyyətin şəffaflığını artırır – Dövlət idarəçiliyində şəffaflığı və hesabatlılığı gücləndirir.
4.2. Risklər
Populizmin güclənməsi – Bəzi hallarda referendum populist qərarların qəbul olunmasına gətirib çıxara bilər.
Azlıqların hüquqlarına təhdid – Çoxluq tərəfindən qəbul edilən qərarlar azlıqların hüquqlarını poza bilər.
Manipulyasiya riski – Siyasi qruplar referendumu öz maraqlarına uyğun manipulyasiya edə bilərlər.
Nəticə olaraq, referendum institutu müasir konstitusiya hüququnda demokratik idarəetmənin mühüm alətlərindən biridir. O, xalqın birbaşa iştirakını təmin edərək qanunvericilik prosesində mühüm rol oynayır. Lakin referendumun tətbiqi ciddi hüquqi və siyasi çərçivədə həyata keçirilməlidir ki, populizmin və hüquq pozuntularının qarşısı alınsın. Demokratik idarəetmədə referendumdan düzgün istifadə edildikdə, o, xalq iradəsinin ifadəsi üçün güclü bir vasitəyə çevrilir.
